“สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา
ฯ กับ การจัดการองค์ความรู้ ในมุมมองของข้าพเจ้า”ความยาวอย่างน้อย ๓๐๐๐ คำ
ข้าพเจ้าขอเสนอบทเพลง พระเทพฯ ทรงบุญ
และอีกหนึ่งบทเพลงพระเทพฯของชาวไทย
ในความคิดของข้าพเจ้า สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯทรงสนพระราชหฤทัยในการศึกษาค้นคว้าและรวบรวมข้อมูลเกี่ยวกับดินน้ำด้วยเครื่องมือทางวิทยาศาสตร์ชั้นสูง ทรงพระอุตสาหะติดตามความเจริญก้าวหน้าทางด้านเกษตรกรรม ทรงสนพระราชหฤทัยในด้าน การปกครอง เศรษฐกิจ สังคม โดยเฉพาะอย่างยิ่งด้านอักษรศาสตร์ และ ศิลปวัฒนธรรม ดังปรากฏในพระราชนิพนธ์ จำนวนมาก และที่มหาชนชาวไทยได้ชื่นชมใน พระราชอัจฉริยะ เมื่อยามทรงบรรเลงดนตรีไทย ณ สาธารณสถานอยู่บ่อยครั้ง ทรงเป็นผู้ที่สุขุม รอบคอบ ดังเช่นการจดบันทึก ของพระองค์ และการถ่ายภาพเมื่อยามที่พระองค์ เสด็จพระราชดำเนินไปยังสถานที่ต่างๆ
การเสด็จพระราชดำเนิน
ทุกครั้งต้องทรงเตรียมพระองค์อย่างรอบคอบถี่ ถ้วน
ทรงศึกษาข้อมูลเกี่ยวกับเหตุการณ์ สถานที่ และบุคคลสำคัญที่จะต้องทรงไปพบปะ ทรงเตรียมสุนทรพจน์ ทรงเตรียมของขวัญที่จะพระราชทานตอบแทน ทรงเป็นต้นแบบที่มหาชนชาวไทยชื่นชมยินดี จงรักภักดีและสำนึกในพระมหากรุณาธิคุณของพระองค์
ความในพระราชดำรัส สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี
ทรงบรรยายในหัวข้อ “แนวโน้มการจัดการเรียนการสอนเพื่อการเรียนรู้ในทศวรรษหน้า” ในการสัมมนาวิชาการ
เรื่อง “เทคโนโลยีเพื่อการเรียนรู้ในทศวรรษหน้า” ณ โรงแรม บีพี สมิหลา จังหวัดสงขลา วันที่
๒๓ กันยายน ๒๕๔๒
“ แนวโน้มความรู้ในทศวรรษหน้าจะมีหลายอย่าง ดังนี้
ประการแรก ความรู้สากล
คือความรู้ที่จะสามารถเปรียบเทียบกันได้ทั้งโลก
ประการที่ ๒ ความรู้ที่เป็นมาตรฐานระดับประเทศ ที่เราจะกำหนดว่าคนไทยควรต้องรู้อะไร
ประการที่ ๓ ความรู้ท้องถิ่น ทำให้เรารู้ความเป็นมาและศักยภาพของท้องถิ่น
ที่สำคัญคือ จะต้องสามารถโยงความรู้ทั้ง ๓ ระดับนี้ให้เข้ากันได้”
ความในพระราชดำรัสสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี
ทรงบรรยาย เรื่อง การศึกษากับการพัฒนาประเทศ
วันสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา ฯ ณ หอประชุม ม.ศรีนครินทรวิโรฒ ประสานมิตร
วันที่ ๒๗ พฤศจิกายน ๒๕๓๘
“เรื่องการใช้คอมพิวเตอร์
ปัจจุบันเทคโนโลยีสารสนเทศหรือ lnformation
Technology หรือ IT ก้าวหน้าไปมาก คอมพิวเตอร์กลายเป็นส่วนสำคัญอย่างหนึ่งในการใช้ประมวลข้อมูลในทุกๆ ด้าน ทุกสาขาวิชา
ชีวิตของผู้คนต้องเกี่ยวกับคอมพิวเตอร์มากขึ้น คงจะหายากที่ว่า ทำอะไรแล้วไม่ใช้คอมพิวเตอร์
การเรียนรู้เกี่ยวกับการใช้คอมพิวเตอร์จึงมีประโยชน์ ผู้ที่สามารถใช้คอมพิวเตอร์ได้ หรือมีความรู้ทางด้านคอมพิวเตอร์ ไม่ว่าจะเป็นสาขาวิชาชีพใด จะได้เปรียบกว่าคนอื่น หางานทำได้ง่ายขึ้น”
“สมเด็จเจ้าฟ้ามหิดล
ทูลกระหม่อมปู่ของข้าพเจ้าสำเร็จการศึกษาจากคณะแพทยศาสตร์มหาวิทยาลัยฮาร์วาร์ดเมื่อประมาณ
๑๐๐ ปีก่อน ทรงกล่าวไว้ว่า ความสำเร็จไม่ได้เกิดจากการเรียนในห้องเรียน
แต่เกิดจากการนำความรู้ไปใช้ให้เกิดประโยชน์ต่อมวลมนุษยชาติ เมื่อเวลา ๓๒ ปีมาแล้วที่ข้าพเจ้าดำเนินงานตามรอยพระยุคลบาทของทูลกระหม่อมปู่และทูลกระหม่อมพ่อ ช่วยเหลือผู้ด้อยโอกาสทั้งในประเทศและประเทศเพื่อนบ้าน ข้าพเจ้าทราบตระหนักว่า
การศึกษาระดับสูงมีความสำคัญต่อการพัฒนาคน เห็นได้จากเด็กหลายๆ
คนจากถิ่นทุรกันดารที่มีโอกาสได้ศึกษาระดับมหาวิทยาลัย ต่างประสบความสำเร็จในอาชีพและกลับไปเป็นผู้นำในชุมชนของตน”
พระราชดำรัสในสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา
ฯ สยามบรมราชกุมารี เมื่อวันที่ ๑๒ พฤษภาคม ๒๕๕๕ สหรัฐอเมริกา
ทรงเน้นย้ำว่า “การพัฒนาคือกระบวนการที่นำไป สู่ความเจริญก้าวหน้า
หรือการเปลี่ยนแปลงที่ดีขึ้น การพัฒนาขึ้นอยู่กับปัจจัยด้าน วัฒนธรรม ภูมิศาสตร์
ศาสนา เชื้อชาติ สภาพเศรษฐกิจ และสังคม การพัฒนาเป็นเรื่องที่ต้องใช้
ความรู้และเทคโนโลยีขั้นสูง เทคโนโลยีที่เหมาะสม และเทคโนโลยีพื้นบ้าน เป็นต้น
อย่างไรก็ตาม การพัฒนาที่ประสบความสำเร็จ
มักจะเป็นกรณีที่นักพัฒนามีความมุ่งมั่นเอาใจใส่ รับผิดชอบ
และเคารพในความเป็นมนุษย์ของผู้อื่น กล่าวคือ การพัฒนาเกี่ยวข้องกับมนุษยธรรมและจิตใจอย่างมาก”
สำหรับพระองค์แล้ว การพัฒนาความสามารถของคน
คือกุญแจไขไปสู่การพัฒนาอย่างยั่งยืน ทรงแสดงทรรศนะเกี่ยวกับเรื่องนี้ไว้อย่างลุ่มลึกว่า
“การพัฒนาจะยั่งยืนมิได้ หากประชาชนในพื้นที่ไม่มีส่วนร่วมอย่างต่อเนื่อง
ความยั่งยืนเกิดจากการที่นักพัฒนาถ่ายทอดความรู้ อุดมการณ์ และความตั้งใจ
สู่รุ่นต่อๆไป ที่สำคัญคือ ต้องสร้างความตระหนักให้เกิดขึ้นในหมู่ประชาชน
โดยเฉพาะอย่างยิ่งในรุ่นลูกหลาน เพื่อให้เขาเข้าใจในสิ่งที่เกิดขึ้นรอบตัว ความยังยืนจะขึ้นอยู่กับการพัฒนาศักยภาพของประชาชน
เพื่อให้เขาสามารถพัฒนาต่อไปได้เอง โดยไม่ต้องพึ่งพาคนภายนอกตลอดเวลา”
“ข้าพเจ้าชอบคติพจน์ของมหาวิทยาลัยหลิ่งหนาน การศึกษาเพื่อจิตอาสา
การศึกษาโดยเฉพาะอย่างยิ่งการอุดมศึกษา มีความหมายมากกว่าการฝึกอาชีพ
หลักสูตรและกิจกรรมนอกหลักสูตรที่ดีจะสามารถเปลี่ยนแปลงนักศึกษาให้เป็นคนดีและเป็นผู้นำที่มีศิลปะในการช่วยเหลือผู้อื่นด้วยทัศนคติจิตอาสา
เขาจะเป็นผู้ให้แก่สังคมได้มากขึ้นในอนาคต
ข้าพเจ้าเองใช้การศึกษาพัฒนาถิ่นทุรกันดารมากว่า ๓๐ ปี ข้าพเจ้าจึงเข้าใจดีว่า
การจัดการศึกษาอย่างมีคุณภาพจะเป็นเครื่องมือทรงพลังที่จะนำไปสู่ความสำเร็จ
เลยจะต้องใช้ความพยายามอย่างสูง
เราจะต้องร่วมมือกันหาแนวทางที่มีประสิทธิผลยิ่งขึ้นในการจัดการศึกษาแก่คนรุ่นใหม่
ไม่เพียงแต่เพื่อสนองความต้องการของแต่ละบุคคลเท่านั้น
แต่เพื่อให้เป็นสมาชิกที่ดีมีความเอื้ออาทรต่อผู้อื่นในชุมชนท้องถิ่นและชุมชนโลก”
พระราชดำรัสสมเด็จพระเทพรัตน์ราชสุดา
ฯ สยามบรมราชกุมารี
ในพิธีทรงรับการทูลเกล้าทูลกระหม่อมถวายปริญญาดุษฎีบัณฑิตกิตติมศักดิ์
สาขาอักษรศาสตร์ จากมหาวิทยาลัยหลิ่งหนาน ๑๙ เมษายน ๒๕๕๕
ด้านการพัฒนาห้องสมุดและการรู้หนังสือ
สมเด็จพระเทพรัตน์ราชสุดาสยามบรมราชกุมารี
ทรงสนพระราชหฤทัยการอ่านและการพัฒนาห้องสมุด
ทรงรับสมาคมห้องสมุดแห่งประเทศไทยฯไว้ในพระราชูปถัมภ์ เมื่อวันที่2 กันยายน พ.ศ. 2519 [41] หลายโอกาสที่เสด็จพระราชดำเนินต่างประเทศ
ได้เสด็จเยี่ยมและทรงดูงานห้องสมุดชั้นนำหลายแห่ง
ซึ่งได้พระราชทานข้อแนะนำแก่สมาคมห้องสมุดแห่งประเทศไทยฯ และบรรณารักษ์ไทยในการนำความรู้ไปพัฒนาห้องสมุดโรงเรียนและห้องสมุดประชาชนรวมทั้งห้องสมุดประชาชนเฉลิมราชกุมารี
ที่เป็นแหล่งเรียนรู้เพื่อขยายโอกาสให้ประชนในการพัฒนาการรู้หนังสือ
นอกจากนี้ยังทรงพระกรุณาเสด็จพระราชดำเนินเป็นองค์ประธานในการประชุมสามัญประจำปีของสมาคมห้องสมุดแห่งประเทศไทยฯเสมอมา
รวมทั้งได้เสด็จพระราชดำเนินแทนพระองค์พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว
ทรงเป็นประธานในโอกาสที่ประเทศไทยเป็นเจ้าภาพการประชุมสมาพันธ์สมาคมห้องสมุดฯนานาชาติ
(IFLA) และมีพระราชดำรัสเปิดการประชุม IFLA ครั้งที่ 65 ที่กรุงเทพมหานครในปี 1999
ด้านการพัฒนาสังคม
พระองค์ทรงสนพระราชหฤทัยงานด้านการพัฒนา
ซึ่งถือเป็นงานหลักที่พระองค์ทรงงานควบคู่กับงานวิชาการ
พระองค์ทรงเรียนรู้งานทางด้านพัฒนาจากการตามเสด็จพระราชดำเนินพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวและสมเด็จพระนางเจ้าฯ
พระบรมราชินีนาถไปทรงเยี่ยมประชาชนในถิ่นทุรกันดารต่าง ๆ ทั่วประเทศ จากการที่พระองค์ทรงได้เสด็จฯ ไปตามสถานที่ต่าง
ๆ มากมาย
พระองค์ทรงนำความรู้ที่ได้จากการลงพื้นที่จริงมาใช้ในงานด้านการพัฒนาสังคม
นำไปสู่โครงการตามพระราชดำริส่วนพระองค์มากมาย
โดยโครงการตามพระราชดำริในระยะเริ่มแรกนั้น พระองค์ทรงงานเกี่ยวกับเด็กนักเรียนในพื้นที่ทุรกันดารที่มีปัญหาขาดสารอาหาร
ดังนั้น จึงทรงพระราชดำริส่งเสริมให้นักเรียนปลูกพืช เลี้ยงสัตว์
แล้วนำมาประกอบเป็นอาหารกลางวันรับประทาน โครงการเกษตรเพื่ออาหารกลางวันนี้
เริ่มต้นขึ้นเมื่อ พ.ศ. 2523 โดยเริ่มที่โรงเรียนตำรวจตระเวนชายแดนในจังหวัดราชบุรี
กาญจนบุรี และประจวบคีรีขันธ์ และได้ขยายออกไปยัง 44 จังหวัดในพื้นที่ทุรกันดาร
โครงการในพระราชดำริในระยะต่อมา พระองค์ทรงมุ่งเน้นทางด้านการศึกษามากขึ้น
เนื่องจากพระองค์ทรงพระราชดำริว่า
การศึกษาเป็นปัจจัยหลักในการสร้างและพัฒนาความรู้ ความคิด ตลอดจนความประพฤติและคุณงามความดีของบุคคล
โดยพระองค์ทรงตั้งพระราชหฤทัยให้ประชาชนทุกระดับชั้นสามารถได้รับการศึกษาอย่างเท่าเทียมกัน
ซึ่งถือเป็นสิทธิขั้นพื้นฐานที่ประชาชนควรได้รับจากรัฐ
ด้านการอนุรักษ์ศิลปวัฒนธรรมไทย
พระองค์ทรงสนพระทัยด้านศิลปวัฒนธรรมมาตั้งแต่ยังทรงพระเยาว์
โดยเฉพาะทางด้านดนตรีไทย ซึ่งพระองค์ทรงสนับสนุนในการอนุรักษ์
สืบทอด เผยแพร่ความรู้ด้านดนตรีไทยอย่างต่อเนื่องมาโดยตลอด
โดยทรงเป็นแบบอย่างในการเสด็จทรงเครื่องดนตรีไทยร่วมกับประชาชนทั้งในและต่างประเทศ
นอกจากนี้ ยังทรงอนุรักษ์ดนตรีไทยโดยการชำระโน้ตเพลง บันทึกเพลงเก่า
และเผยแพร่งานเหล่านั้นอย่างต่อเนื่อง และส่งเสริมให้สถาบันการศึกษาต่าง ๆ
จัดการเผยแพร่งานทางด้านดนตรีไทย ซึ่งจากงานทางด้านการอนุรักษณ์ดนตรีไทย ครูเสรี หวังในธรรม ได้กล่าวไว้ว่า
“ดนตรีไทยไม่สิ้นแล้ว เพราะพระทูลกระหม่อมแก้วเอาใจใส่
นอกจากด้านดนตรีไทยแล้ว
พระองค์ยังประกอบพระราชกรณียกิจมากมายเพื่อการอนุรักษ์และพัฒนาศิลปวัฒนธรรมไทยทั้งในด้าน
การช่างไทย นาฎศิลป์ไทย งานพิพิธภัณฑ์ ประวัติศาสตร์และโบราณสถาน
ภาษาและวรรณกรรมไทย พระองค์ได้รับการทูลเกล้าฯ ถวายพระสมัญญาว่า “ เอกอัครราชูปถัมภกมรดกวัฒนธรรมไทย
” เมื่อ พ.ศ. 2531 และ “วิศิษฏศิลปิน” เมื่อวันที่ 24 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2546 เพื่อเทิดพระเกียรติที่พระองค์ทรงพระปรีชาสามารถในศิลปะหลายสาขา รวมทั้ง
ทรงมีคุณูปการต่อเหล่าศิลปินและศิลปวัฒนธรรมของชาติ นอกจากนี้
คณะรัฐมนตรีซึ่งมีฯพณฯ พลเอกเปรม ติณสูลานนท์
ดำรงตำแหน่งเป็นนายกรัฐมนตรีในขณะนั้น ได้มีมติให้วันที่ 2 เมษายน
ซึ่งเป็นวันคล้ายวันพระราชสมภพของพระองค์เป็น "วันอนุรักษ์มรดกของชาติ"
เพื่อเป็นการเทิดพระเกียรติที่พระองค์ทรงปฏิบัติพระราชกรณียกิจในด้านการอนุรักษ์มรดกของชาติในสาขาต่าง
ๆ เป็นจำนวนมาก พระองค์ทรงรับเป็นประธานที่ปรึกษาการจัดงานพระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ
เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดีอีกด้วย ทรงเป็นประธานคณะกรรมการอำนวยการบูรณปฏิสังขรณ์วัดพระศรีรัตนศาสดารามวัดพระศรีรัตนศาสดาราม
และพระบรมมหาราชวัง ตั้งแต่ปลายปี พ.ศ. 2523
ด้านพระราชนิพนธ์
พระองค์โปรดการอ่านหนังสือและการเขียนมาตั้งแต่ทรงพระเยาว์
รวมกับพระปรีชาสามารถทางด้านภาษาทั้งภาษาไทยและต่างประเทศ ร้อยแก้วและร้อยกรอง
ดังนั้น จึงทรงพระราชนิพนธ์หนังสือประเภทต่าง ๆ ออกมามากกว่า 100 เล่ม ซึ่งมีหลายหลากประเภททั้งสารคดีท่องเที่ยวเมื่อเสด็จพระราชดำเนินเยือนต่างประเทศ
เช่น เกล็ดหิมะในสายหมอก ทัศนะจากอินเดีย มนต์รักทะเลใต้
ประเภทวิชาการและประวัติศาสตร์ เช่น
บันทึกเรื่องการปกครองของไทยสมัยอยุธยาและต้นรัตนโกสินทร์ กษัตริยานุสรณ์ หนังสือสำหรับเยาวชน
เช่น แก้วจอมแก่น แก้วจอมซน หนังสือที่เกี่ยวข้องกับพระบรมวงศานุวงศ์ไทย เช่น
สมเด็จแม่กับการศึกษา
สมเด็จพระศรีนครินทราบรมราชชนนีกับพระราชกรณียกิจพระราชจริยาวัตรด้านการศึกษา
ประเภทพระราชนิพนธ์แปล เช่น หยกใสร่ายคำ ความคิดคำนึง เก็จแก้วประกายกวี
และหนังสือทั่วไป เช่น นิทานเรื่องเกาะ (เรื่องนี้ไม่มีคติ) เรื่องของคนแขนหัก เป็นต้น และมีลักษณะการเขียนที่คล้ายคลึงกับพระราชนิพนธ์ในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว กล่าวคือ ในพระราชนิพนธ์เรื่องต่าง ๆ นอกจากจะแสดงพระอารมณ์ขันแล้ว
ยังทรงแสดงการวิพากษ์ วิจารณ์ในแง่ต่าง ๆ เป็นการแสดงพระมติส่วนพระองค์
นอกจากพระนาม
"สิรินธร" แล้ว พระองค์ยังทรงใช้นามปากกาในการพระราชนิพนธ์หนังสืออีก
4 พระนาม ได้แก่
"ก้อนหินก้อนกรวด" เป็นพระนามแฝงที่ทรงหมายถึง
พระองค์และพระสหาย สามารถแยกได้เป็น ก้อนหิน หมายถึง พระองค์เอง ส่วนก้อนกรวด
หมายถึง กุณฑิกา ไกรฤกษ์ พระองค์มีรับสั่งถึงพระนามแฝงนี้ว่า “เราตัวโตเลยใช้ว่า
ก้อนหิน หวานตัวเล็ก เลยใช้ว่า ก้อนกรวด รวมกันจึงเป็น ก้อนหิน-ก้อนกรวด”
นามปากกานี้ ทรงใช้ครั้งเดียวตอนประพันธ์บทความ
"เรื่องจากเมืองอิสราเอล" เมื่อปี พ.ศ. 2520
"แว่นแก้ว" เป็นชื่อที่พระองค์ทรงตั้งขึ้นเอง
ซึ่งพระองค์มีรับสั่งถึงพระนามแฝงนี้ว่า "ชื่อแว่นแก้ว นี้ตั้งเอง
เพราะตอนเด็ก ๆ ชื่อลูกแก้ว ตัวเองอยากชื่อแก้ว ทำไมถึงเปลี่ยนไปไม่รู้เหมือนกัน
แล้วก็ชอบเพลงน้อยใจยา นางเอกชื่อ แว่นแก้ว" พระนามแฝง
แว่นแก้วนี้ พระองค์เริ่มใช้เมื่อปี พ.ศ. 2521 เมื่อทรงพระราชนิพนธ์และทรงแปลเรื่องสำหรับเด็ก ได้แก่ แก้วจอมซน
แก้วจอมแก่น และขบวนการนกกางเขน
"หนูน้อย" พระองค์มีรับสั่งถึงพระนามแฝงนี้ว่า
"เรามีชื่อเล่นที่เรียกกันในครอบครัวว่า น้อย เลยใช้นามแฝงว่า หนูน้อย"
โดยพระองค์ทรงใช้เพียงครั้งเดียวในบทความเรื่อง “ป๋องที่รัก” ตีพิมพ์ในหนังสือ 25 ปีจิตรลดา เมื่อปี พ.ศ. 2523
และ "บันดาล" พระองค์มีรับสั่งถึงพระนามแฝงนี้ว่า
"ใช้ว่า บันดาลเพราะคำนี้ผุดขึ้นมาในสมอง เลยใช้เป็นนามแฝง
ไม่มีเหตุผลอะไรในการใช้ชื่อนี้เลย" ซึ่งพระองค์ทรงใช้ในงานแปลภาษาอังกฤษเป็นภาษาไทยที่ทรงทำให้สำนักเลขาธิการคณะกรรมการแห่งชาติ
ว่าด้วยการศึกษา วิทยาศาสตร์และวัฒนธรรมแห่งสหประชาชาติ กระทรวงศึกษาธิการ เมื่อปี พ.ศ. 2526
นอกจากนี้
ยังทรงพระราชนิพนธ์เพลงเป็นจำนวนมาก โดยบทเพลงที่ดังและนำมาขับร้องบ่อยครั้ง
ได้แก่ เพลง ส้มตำ รวมทั้ง
ยังทรงประพันธ์คำร้องในบทเพลงพระราชนิพนธ์ในพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวภูมิพลอดุลยเดช
ได้แก่ เพลง รัก และ
เพลง เมนูไข่
ด้านดนตรี
พระองค์ทรงเป็นผู้เชี่ยวชาญด้านดนตรีไทยผู้หนึ่ง
โดยทรงเครื่องดนตรีไทยได้ทุกชนิด แต่ที่โปรดทรงอยู่ประจำ คือ ระนาด ซอ และฆ้องวง โดยเฉพาะระนาดเอก
พระองค์ทรงเริ่มหัดดนตรีไทย ในขณะที่ทรงศึกษาอยู่ชั้นมัธยมศึกษาปีที่ 2 โรงเรียนจิตรลดา
โดยทรงเลือกหัดซอด้วงเป็นเครื่องดนตรีชิ้นแรก และได้ทรงดนตรีไทยในงานปิดภาคเรียนของโรงเรียน รวมทั้ง
งานวันคืนสู่เหย้าร่วมกับวงดนตรีจิตรลดาของโรงเรียนจิตรลดาด้วย
หลังจากที่ทรงเข้าศึกษาในระดับอุดมศึกษา ณ คณะอักษรศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย
พระองค์ทรงเข้าร่วมชมรมดนตรีไทยของสโมสรนิสิตจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัยและคณะอักษรศาสตร์
โดยทรงเล่นซอด้วงเป็นหลัก และทรงเริ่มหัดเล่นเครื่องดนตรีไทยชิ้นอื่น ๆ ด้วย
ในขณะที่ทรงพระเยาว์
เครื่องดนตรีที่ทรงสนพระราชหฤทัยนั้น ได้แก่ ระนาดเอกและซอสามสาย ซึ่งพระองค์ทรงเริ่มเรียนระนาดเอกอย่างจริงจังเมื่อปี พ.ศ. 2528 หลังจากการเสด็จทรงดนตรีไทย ณ บ้านปลายเนิน ซึ่งเป็นวังของสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ
เจ้าฟ้าจิตรเจริญ กรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ โดยมี สิริชัยชาญ
พักจำรูญ เป็นพระอาจารย์
พระองค์ทรงเริ่มเรียนตั้งแต่การจับไม้ระนาด
การตีระนาดแบบต่าง ๆ และท่าที่ประทับขณะทรงระนาด
และทรงเริ่มเรียนการตีระนาดตามแบบแผนโบราณ กล่าวคือ
เริ่มต้นด้วยเพลงต้นเพลงฉิ่งสามชั้น แล้วจึงทรงต่อเพลงอื่น ๆ ตามมา
ทรงทำการบ้านด้วยการไล่ระนาดทุกเช้า หลังจากบรรทมตื่นภายในห้องพระบรรทม จนกระทั่ง พ.ศ. 2529 พระองค์จึงทรงบรรเลงระนาดเอกร่วมกับครูอาวุโสของวงการดนตรีไทยหลายท่านต่อหน้าสาธารณชนเป็นครั้งแรก
ในงานดนตรีไทยอุดมศึกษา ครั้งที่ 17 ณ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ โดยเพลงที่ทรงบรรเลง คือ
เพลงนกขมิ้น (เถา)
นอกจากดนตรีไทยแล้ว
พระองค์ยังทรงดนตรีสากลด้วย โดยทรงเริ่มเรียนเปียโนตั้งแต่พระชนมายุ 10 พรรษา
แต่ได้ทรงเลิกเรียนหลังจากนั้น 2 ปี
และทรงฝึกเครื่องดนตรีสากล ประเภทเครื่องเป่า จากพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว จนสามารถทรงทรัมเป็ตนำวงดุริยางค์ในงานคอนเสิร์ตสายใจไทย
และทรงระนาดฝรั่งนำวงดุริยางค์ในงานกาชาดคอนเสิร์ต
ด้านภาษา
พระองค์ทรงมีความรู้ทางด้านภาษาบาลี ภาษาสันสกฤต และภาษาเขมร ทรงสามารถรับสั่งเป็นภาษาอังกฤษ ภาษาฝรั่งเศส และภาษาจีน และทรงกำลังศึกษา ภาษาเยอรมัน และภาษาลาตินอีกด้วย ขณะที่ทรงพระเยาว์นั้น
สมเด็จพระนางเจ้าฯ พระบรมราชินีนาถ ทรงสอนภาษาไทยแก่พระราชโอรสและพระราชธิดา
โดยทรงอ่านวรรณคดีเรื่องต่าง ๆ พระราชทาน และทรงให้พระองค์ทรงคัดบทกลอนต่าง ๆ
หลายตอน ทำให้พระองค์โปรดวิชาภาษาไทยตั้งแต่นั้นมา นอกจากนี้ ยังทรงสนพระราชหฤทัยในภาษาอังกฤษและภาษาบาลีด้วย
เมื่อพระองค์ทรงเข้าเรียนที่โรงเรียนจิตรลดานั้น
ทรงได้รับการถ่ายทอดความรู้ทางด้านภาษาทั้งภาษาไทย ภาษาบาลี ภาษาเขมร ภาษาอังกฤษ
และภาษาฝรั่งเศส โดยภาษาไทยนั้น พระองค์ทรงเชี่ยวชาญทั้งด้านหลักภาษา วรรณคดี
และศิลปะไทย เมื่อทรงจบชั้นมัธยมศึกษาตอนต้น
พระองค์พอรู้แน่ว่าอย่างไรก็คงไม่ได้เรียนแผนกวิทยาศาสตร์ จึงพยายามหัดเรียนภาษาบาลี อ่านเขียนอักษรขอม เนื่องจากในสมัยนั้น ผู้ที่จะเรียนภาษาไทยให้กว้างขวาง ลึกซึ้ง
จะต้องเรียนทั้งภาษาบาลี สันสกฤต และเขมร ซึ่งภาษาบาลีนั้น เป็นภาษาที่พระองค์สนพระราชหฤทัยตั้งแต่ทรงพระเยาว์
แต่ได้เริ่มเรียนอย่างจริงจังในระดับมัธยมศึกษาตอนปลาย
จนสามารถจำการแจกวิภัตติเบื้องต้นที่สำคัญได้ และเข้าพระราชหฤทัยโครงสร้างและลักษณะทั่วไปของภาษาบาลีได้
นอกจากนี้ ยังทรงเลือกเรียนภาษาฝรั่งเศสแทนการเรียนเปียโน เนื่องจากมีพระราชประสงค์ที่จะอ่านหนังสือภาษาฝรั่งเศสที่มีอยู่ในตู้หนังสือมากกว่าการซ้อมเปียโน
เมื่อทรงเข้าศึกษา
ณ คณะอักษรศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัยนั้น
พระองค์ทรงเลือกเรียนสาขาประวัติศาสตร์เป็นวิชาเอก และวิชาภาษาไทย ภาษาบาลี
และภาษาสันสกฤตเป็นวิชาโท
ทำให้ทรงศึกษาวิชาภาษาไทยในระดับชั้นสูงและละเอียดลึกซึ้งยิ่งขึ้นทั้งด้านภาษาและวรรณคดี
ส่วนภาษาบาลีและสันสกฤตนั้น ทรงศึกษาทั้งวิธีการแบบดั้งเดิมของไทย คือ
แบบที่เรียนกันในพระอารามต่าง ๆ และแบบภาษาศาสตร์ซึ่งเป็นวิธีการตะวันตก
ตั้งแต่ไวยากรณ์ขั้นพื้นฐานไปจนถึงขั้นสูง
และเรียนตามวิธีการอินเดียโบราณเป็นพิเศษในระดับปริญญาโท ซึ่งรัฐบาลอินเดียได้ส่งศาสตราจารย์ ดร. สัตยพรต ศาสตรี มาถวายพระอักษรภาษาสันสกฤต
โดยวิทยานิพนธ์ในระดับปริญญาโทของพระองค์ เรื่อง ทศบารมีในพุทธศาสนาเถรวาท นั้น
ยังได้รับการยกย่องจากมหามงกุฎราชวิทยาลัยว่า
เป็นวิทยานิพนธ์ที่แสดงถึงพระปรีชาสามารถ ในภาษาบาลีพุทธวจนะเป็นพิเศษ
พระปรีชาสามารถทางด้านภาษาของพระองค์นั้นเป็นที่ประจักษ์
จึงได้รับการทูลเกล้าถวายปริญญาดุษฎีบัณฑิตกิตติมศักดิ์ทางด้านภาษาจากมหาวิทยาลัยต่าง ๆ ทั้งในและต่างประเทศ เช่น มหาวิทยาลัยรามคำแหงมหาวิทยาลัยเชียงใหม่ มหาวิทยาลัยมาลายา ประเทศมาเลเซีย มหาวิทยาลัยบักกิงแฮม สหราชอาณาจักร เป็นต้น
การจัดการ ความรู้ รู้ยิ่งมาก
ไม่ได้ยาก หากทำ นำความรู้
จัดการดี มีเติม เพิ่มให้รู้
เพื่อเป็นครู รู้ดี มีจัดการ
การจัดการ ความรู้ ดูให้ดี
ใช้ไอที ที่ดี มีประสาน
เรื่องข้อมูล วิจัย ให้เชี่ยวชาญ
เพื่อจัดการ ความรู้ ดูดีเอย
